Aftur til miðnámsrit

Vísindaástøði fyri 1s - ein áhugaverd innleiðsla til miðnám

Eftir Christian N. Ihlen í miðnámsrit 20, oktober 2020

Í grannalondum okkara er frálæra í vísindaástøði á miðnámi. Vit hava í nøkur ár gjørt tað sama, men spurningurin er, hvussu umfatandi henda frálæran um vísindi skal vera. Hvat er endamálið við hesi frálæru?

Í námsætlanini til miðnám fyri lestrarmenning frá 2013 stendur um frálæruna í vísinda­ástøði: ”Vísindaástøði er um sannkenningarmøguleikar og tilgongdir, ið vísindi nýta at lýsa og meta um heimin, vit liva í, bæði um kosmos, náttúru­na, samfelagið og menniskju­na. Vísindaástøði viðger m.a. deduktivt og induktivt arbeiðslag, kvalitativar og kvanti­tativar kanningar, empiri (dátu­grundarlag) og ástøði”.  

Vísindaástøði er lutvíst ein ung lærugrein innan heimsspeki; serliga hesi seinastu 150 árini hevur vísindaástøði av álvara tikið seg fram. Hvussu hevur søguliga gongdin verið í fram­brotunum innan vísindini? Hvussu hevur menniskjan arbeitt seg fram til nýggjar fatanir og uppdagingar innan vísindini? Hetta eru stórir spurningar, sum eru torførir at svara, men eitt av endamálunum í frálæruni í vísindaástøði er, at næmingar­nir fáa eina fatan av, hvørjar styrkir og avmarkingar eru í vísindi.

Endamálið er at læra næmingarnar at vera atfinningarsamar og duga at ”reflektera” um ta vitan, teir fáa. Endamálið er eisini at geva næmingunum møguleika á skikkaðum grundar­lagi, at seta spurningar til vitanina, teir fáa og vitan um, hvaðani vitanin hevur uppruna. Um ikki, stendur næmingurin við “óreflekteraðaðari” vitan. Hetta er tað sama sum munurin á tí “dannaða” menniskjanum og tí “ódannaða” menniskjanum, á tí upplýsta, sjálvstøðuga og mynduga menniskjanum mótvegis tí óvitandi, ómynduga og “mani­puleraða” menniskjanum.

Vísindaástøði og arbeiðsháttur (metoda) verða søgd ikki at vera tað sama. Men í nógvum førum hanga hesi saman. Greinin ella uppskot til undirvísing í vísindaástøði niðanfyri er eitt dømi um, hvat ein stutt innleiðsla til vísinda­ástøði kann fevna um, og sum vónandi kann hava tað við sær, at læru­greinir­nar á gymnasialum miðnámi kunnu byggja víðari á soleiðis, at næmingarnir á einum tilvitaðum grundarlagi kunnu taka støðu til vísindini!

Vísindaástøði í lestrarmenning

Hvat eru vísindi?

Nógvar allýsingar eru av vísindi. Samanumtikið leita vísindi eftir vitan. Vanliga myndin, vit síggja fyri okkum í sambandi við vísindi, er ein maður ella kvinna í hvítum klæðum, sum gera royndir í eini royndarstovu (laboratorium) við ymiskum mátitólum. Hetta er tó bert eitt slag av vísindi, nevniliga náttúruvísindi.  

Náttúra, menniskja og samfelag

Vanliga býta vit vísindini sundur í náttúruvísindi, hugvísindi og samfelagsvísindi. Náttúru­vísindi  kanna livandi og deyð fyribrigdi í náttúruni og royna at finna fram til lógir í náttúruni, eisini nevndar náttúrulógir. Í hugvísindi og samfelagsvísindi er áhugin í minni mun at finna vísindaligar lógir, men heldur at skilja fyribrigdi. Hetta er tó eisini galdandi fyri náttúruvísindi.

Í hugvísindum snýr tað seg um at skilja hugsanir, m.a. at greina ætlanir, meiningar og endamál. Henda vísindagrein granskar serliga mál, bókmentir, list og søgu.

Samfelagsvísindi snúgva seg um menniskju í samfelagnum. Tey snúgva seg lutvíst um at skilja støðuna hjá menniskjuni, men nýta eisini náttúruvísindalig amboð, t.d. hagtøl og eygleiðingar. 

Skúlin og vísindi

Í skipanini av gymnasialum miðnámi síggja vit hesa sundurbýting. Sí talvuna niðanfyri.

Dømi um lærugreinir innan ymisku høvuðsøkini:

Vísindi og arbeiðshættir

Í roynd og veru eru vísindi partur av øllum evnum. Tú kanst arbeiða vísindaliga við spurninginum um, hvussu heimurin varð skaptur (innan alisfrøði ella átrúnað). Tú kanst granska, hvussu samfelagsbúskapurin verður stýrdur (innan búskaparfrøði og sam­felags­frøði). Tú kanst kanna, hvat fotosyntesan er (lívfrøði og evnafrøði), ella hvat skaldsøgan hjá Williami Heinesen ”Den sorte gryde” í grundini snýr seg um (í føroyskum/donskum og bókmentafrøði), eins og tú kann granska málsøgu í føroyskum og søgu.

Hví hevur tað týdning at læra um vísindaástøði? Jú, vísindaástøði liggur sum grund fyri, hvørjir arbeiðshættir (metodur) verða brúktir at savna saman og skapa vitan. Arbeiðs­hættir verða býttir sundur í kvantativar og kvalitativar arbeiðshættir (sí fylgiskjal nr. 1). Kvantitativir arbeiðshættir verða brúktir til at kanna tað, sum kann teljast. Kvalitativir arbeiðshættir verða brúktir til at skilja og tulka tekstir av ymiskum slagi, t.d. politisk, mentanarlig og onnur viðurskifti.

Ein háttur at brúka vísindaástøði er at seta upp útsagnir (hypotesur), ið verða søgd at vera vitan. Vit fyrihalda okkum atfinningarsamt til spurningar og spyrja, hvussu vit eru komin fram til hesa vitan, og hvørjar fyritreytir liggja sum grund fyri vitanini. At enda kunnu vit vátta ella avsanna hesar útsagnir. Hetta amboð hevur stóran týdning í hesum tíðum, nú miðlarnir eru fullir av Fake News, tilvitaðum villleiðingum og skeiv­leikum.

Vísindini hava nógv til felags, men eru eisini sera ymisk. Arbeiðið hjá einum alis­frøðingi í eini royndarstovu (laboratorium) er heilt øðrvísi enn arbeiðið hjá einum bókmenta­frøðingi, sum arbeiðir við greining og tulking av eini skaldsøgu. Hetta er aftur heilt øðrvísi frá arbeiðinum hjá einum sam­felags­frøðingi, ið t.d. ger samrøður við fólk um, hvørji virði føroyingar hava.  

Sum áður nevnt, er siðvenja at býta vísindi í tríggjar megindeildir, sum einstøku vísindini og lærugreinarnar eru knýttar at. Í dag verður tó lagdur dentur á at arbeiða tvørfakligt. T.d. er krav um, at brúka tvær lærugreinir í tvør­fakligum samanhangi, tá breytar­verk­ætlanin í 3.s skal gerast. Fyri at fáa eina grundleggjandi fatan av yvirskipaðu mununum á hesum trimum høvuðs­deildunum ber til at skilja ímillum trý eyðkenni: 

• Hvat verður kannað, og hvat er evnið innan ymisk vísindaøki?  
• Hví verður hetta kannað, og hvat er endamálið hjá ymiskum vísindaøkjum?  
• Hvussu verður hetta kannað? Hvørjir arbeiðshættir verða brúktir innan ymisk vísindaøki?

Um hugvísindi

Hvat verður kannað í hugvísindum?

Hugvísindi eru tað, sum menniskjan sjálv hevur skapað og hugsað. Tað kann snúgva seg um talað ella skrivað mál, tekstir frá ymiskum tíðarskeiðum, myndir, bygningar, listaverk av ymiskum slagi o.s.fr. Tað kann vera ein avbjóðing at seta seg inn í, hvat aðrar mentanir ímynda sær, at fata ein tekst úr miðøldini, skilja eina symfoni eftir Beethoven ella á annan hátt at seta seg inn í hugaheimin hjá øðrum menniskjum.

Tekstir, myndir, keldur, sum hugvísindi arbeiða við, eru ikki eins, og tí siga vit, at tað, sum hugvísindi fást við, er serstakt (unikt). Hetta verður nevnt idiografisk vísindi (sí fylgiskjal nr. 2). Orðið idiografisk merkir á forngrikskum ”tað, sum er serstakt”. Dømi um hetta kunnu verða tey føroysku kvæðini. Hugvísindaligu lærugreinirnar kanna tað, menniskjan hevur skapað sum eindømi, og sum altíð hava ein serligan týdning, av tí tær hava sín uppruna í tilvitskuni hjá menniskjum.

Hví kanna tað, menniskjan hevur skapað?

Stutta svarið er: fyri at skilja og greiða frá øllum, ið menniskjan hevur skapað og skapar. Eitt heldur drúgvari svar er, at tað snýr seg um at skilja okkum sjálv, lívið hjá menniskja­num og gerast betur til at liva okkara lív við at læra fatanir, virði, argument, hugmyndir, kenslur og ideal, sum menniskjan hevur borið fram í bókmentum, myndum, tónleiki o.s.fr. gjøgnum øldir. Hugvísindi royna sostatt at skilja menniskjuna gjøgnum tað, sum menniskjan hevur skapað.

Endamálið við hugvísindi er at skilja ætlanir handan gerðir intentionel frágreiðing (sí fylgiskjal nr. 4): Intentión merkir ”ætlan”, og endamálið hjá hugvísindi eru júst at skilja og greiða frá og lýsa tær ætlanir, sum liggja aftan fyri t.d. eitt listaverk. Hetta sama gera bókmentafrøðingar og søgu­frøð­ingar, ið kanna ætlanina við skaldsøgum ella søguligum tíðarskeiðum og hendingum.

Hvussu gera vit hugvísindaligar kanningar?

Hvat, ið vísindi kanna, er altíð avgerandi fyri, hvussu vit kanna eitthvørt. Tá listaverk við ávísum týdningum verða granskað, royna vit at tulka hesi lista­verk. Okkara hugaheimur, kenslur, hugsanir og ætlanir eru ikki sjónligar og kunnu ikki mátast. Vit kunnu t.d. ikki síggja ella máta ætlanirnar við eini yrking ella meiningar í einum kjaki. Tí mugu vit tulka og liva okkum inn í tað, sum onnur menniskju hava framleitt. Ein tulkingarháttur, ið verður brúktur innan hugvísindi til tulking, nevnist hermeneutikkur (hermeneutikkur merkir ”læran um, hvussu alt, ið hevur týdning, kann/skal skiljast ella tulkast”). Hug­vísindi eru hermeneutisk: tær tulka meiningar, týdningar og ætlanir aftan fyri list t.v.s. bókmentir, myndlist, tónleik o.s.fr. Í kanningarháttinum verður tann hermeneutiski spiralurin nýttur (sí fylgiskjal nr. 3). Kanningarhátturin, sum hugvísindi nýta verður nevndur tann kvalitativi kanningarhátturin (sí fylgiskjal nr. 1).

Um náttúruvísindi

Hvat kanna vit í náttúruvísindi?

Náttúruvísindi kanna náttúruna, her undir náttúruskaptar lutir og gongdina í náttúruni. Hesi fyribrigdi eru ofta lógarfest í náttúruni, t.d. tyngdarlógini. Náttúruvísindi eru fjøl­broytt og kanna so ymisk fyribrigdi sum djór, plantur, mannakroppar, veðurlag, atom, sólarskipan, høv, jarðarviðurskifti o.s.fr.

Náttúruvísindi eru grundað á ítøkiligar royndir. Vitanin kemst av upp­daging­um, ið eru fingnar til vega gjøgnum kanningar. Øll vísindi seta spurningar, tá eitt fyribrigdi skal kannast: hvat er hetta? Er hetta eitt súrepli, ein yrking, ein vøra ella ein foton?

Náttúruvísindi kanna í høvuðsheitum almenn, universell og lógarbundin fyri­brigdi í náttúruni. At tað er lógarbundið og universielt, merkir, at tað er æviga galdandi og í øllum førum. Náttúruvísindi eru í høvuðsheitum nomotetisk vísindi (sí fylgiskjal nr. 2). Á forn­grikskum merkir nomos ”lóg”, og tihthenai merkir ” at seta fram, fastseta” ástøði um náttúruna. Í summum førum eru náttúru­vísindi tó idiografisk, t.d. tá geografar granska serstøk støð ella øki.

Náttúran tosar ikki sjálv, lutirnir í náttúruni siga ikki frá sjálvir, hvussu teir eru vorðnir til, og hvørjum samanhangi teir eru vorðnir til í. Ofta verður sagt, at náttúruvísindi hava eitt eindarmál, sum granskarar úr øllum heiminum skilja.  Tílík universell eindarvísindi eru hevjað upp um einstaka granskaran, yvir tíð og stað, mentan og søgu, eru merkt av objektiviteti og prógvaðum sannroyndum. Hetta myndar eitt ideal fyri øll vísindi.

Tað vísindaástøðiliga hugtakið, sum verður nýtt og er endamálið við náttúru­vísindini er at geva kausalar frágreiðingar (sí fylgiskjal nr. 4). Týdningurin av hugtakinum kausal er ”tað, sum viðvíkur “orsaks-og-árins-virðurskifti”, har tað ræður um, at seta fram so almenn ástøði sum møguligt um, hvussu náttúran ber seg at.

Hví kanna nattúruvísindi náttúruna?

Stutt kann sigast, at endamálið við at kanna náttúruna er at skilja tað almenna og lógarbundna í náttúruni, hvussu fyribrigdi og lutir hátta sær, t.d. gosfjøll, plantur, menniskjaheilin ella ódnir. Endamálið er við øðrum orðum at seta fram universellar frágreiðingar um orsakir og áseta náttúrulógir fyri hesi náttúrufyribrigdi. Tað djúpa endamálið er at skilja náttúruna, sum vit eru ein partur av. Eisini í mun til at gagnnýta náttúrutilfeingi (t.d. í sjónum) betur og at menna nýggjan heilivág, útvega reint vatn, og læra, hvussu vit skulu ansa eftir náttúruni.

Nattúruvísindi verða í høvuðsheitunum søgd at verða faktuell (sí fylgiskjal nr. 5), sum merkja, at tey við støði í eygleiðingum og ymiskum data royna at prógva ella mótprógva útsagnir/úrslit, tá kanningar verða gjørdar.  

Hvussu kanna náttúruvísindi fyribrigdi og lutir í náttúruni?

Náttúruvísindi eru grundað á eygleiðingar og vísindaligar royndir. Náttúru­vísindi eru also grundað á empiriska vísindi = grundað á at savna eygleiðingar og royndir inn.

Í náttúruvísindum verður tann kvantativa tilgongdin í høvuðsheitum brúkt. Tann kvantitativa tilgongdin (sí fylgiskjal nr. 1) er nýtilig til tess at fáa svar upp á ymiskt, vit undrast á. Náttúran er lutfalsliga einføld á tann hátt, at náttúrufyribrigdi oftast eru knýtt at einum ella fáum variablum, ið kunnu setast upp í støddfrøðiligar formlar. Vanligt er at siga, at hugvísindi ella samfelagsvísindi ofta eru tengdar at fleiri ymiskum viðurskiftum, variablum og samanhangum.

Ein nógv nýttur arbeiðsháttur í náttúruvísindini er tann hypotetiski-deduktivi arbeiðs­hátturin (sí fylgiskjal nr. 6). Hvat merkir so hetta hugtak? Vit kunnu svara spurninginum við at býta hugtakið í tveir partar: Hypotesa merkir, “at vit halda, at so er” ella “sann­líkindini fyri” ella ein møguligt frágreiðing”, meðan deduktiv ella at deducera hevur tann týdning, at vit ” gera ein úrskurð” ella, at vit fara frá einum yvirskipaðum spurningi til eindømi og gera alment galdandi niðurstøður.

Ein annar arbeiðsháttur er induktivi arbeiðshátturin (sí fylgiskjal nr. 6) og er hetta ein øðrvísi arbeiðsháttur, tí vit fara frá at hava eygleitt tað einstaka (t.d. vøksturin hjá plantunum) og til niðurstøðu um, at hetta er alment galdandi. Induktión merkir, at vit gera niðurstøður útfrá einstøkum dømum til alment galdandi niðurstøður, grundgevingar ella ástøði.

Um samfelagsvísindi

Hvat kanna samfelagsvísindi?

Samfelagsvísindini kanna samfelagið, t.v.s. menniskjaligar felagsskapir, stórar sum smáar. Samfelagsvísindi kanna sosial (sosiologi), búskaparlig (búskapar­frøði) og politisk viður­skifti (stjórnmálafrøði/politologi) og granska í sam­felagsviðurskiftum og samfelagsgongd bæði alheims og staðbundið (globalt og lokalt).

Hví kanna samfelagsvísindi samfelagið?

Svarið er í stuttum: fyri at skilja samfelagið og fyri at gera samfelagið betri at liva í. Sam­felagsvísindaligar kanningar eru grundaðar á empiri og ástøði og verða gjørdar fyri ymiskar samfelagsstovnar, t.d. Búskaparráðið, ið hevur áhuga fyri búskaparligum útlitum í Føroyum. Eisini verða sosial og mentanar­lig viðurskifti kannað. Samfelags­frøðingar á Setrinum gera kanningar og tilráðingar um politisk, sosial og búskaparlig viðurskifti o.s.fr., so vit á skil­vísan hátt kunnu taka avgerðir grundaðar á serfrøðinga­vitan. Samfelags­vísindi verða søgd at verða grundað á faktuella vitan og verða eisini søgd at vera normativ (sí fylgiskjal nr. 5).

Hvussu kanna samfelagsvísindi samfelagið?

Samfelagsvísindini ella sosiologiin tóku seg upp í 1800-talinum orsakað av grundleggjandi samfelagsbroytingum í Evropa, tá modernaða samfelagið byrjaði. Áhugi fyri at skilja marknaðarbúskap kyknaði, tað spírandi fólkaræðið og býarsamfelagið við vaksandi arbeiðs­spesialisering.

Hildið verður, at samfelagsvísindi eru sera tilvitað um, hvørjir arbeiðshættir verða brúktir í samfelagsvísindaligum greiningum, tí tað, sum verður kannað, er óstøðugari enn tað, sum verður kannað innan hugvísindi og náttúruvísindi. Hugburðir, virði, atferðarmynstur, búskapur o.s.fr. broytast støðugt, og tí er tað torført at máta hetta nágreiniliga. Eisini verða samfelagsvísindi søgd at nýta kausalar og intentionellar frágreiðingar. Í kausalum frágreiðingum verður roynt at finna fram orsakirnar til tað, sum kannað verður. Intentionellar frá­greiðingar leggja dent á, hvørjar ætlanir eru aftan fyri tað, sum kannað verður (sí fylgiskjal nr. 4).

Yvirskipað brúka samfelagsvísindi bæði tulkingar og mátingar, tá data verða savnað og greiningar gjørdar av samfelagsviðurskiftum. Samfelagfrøðin fevnir sostatt bæði um hugvísindi og náttúruvísindi og nýtir bæði “bleyt data” og “hørð data”.

Talan er um tríggjar arbeiðshættir, sum verða brúktir í samfelagvísindum: kvanti­tativan arbeiðshátt, kvalitativan arbeiðshátt (sí fylgiskjal nr. 1) og komparativan arbeiðshátt.

Kvalitativur arbeiðsháttur snýr seg um at tulka tekstir og hvønn týdning teir hava, t.d. politiskar talur ella útsagnir frá politikarum, t.d. útsagnir í sambandi við samrøður, eitt íkast til kjak ella ein dagbók. Hesin arbeiðs­háttur fer í dýpdina, men er ikki umboðandi fyri størri bólkar. Tí er ofta trupult at brúka kvalitativan arbeiðshátt, um vit skulu gera almennar niðurstøður av eini kanning. Talan er um ”bleyt” data og verður herme­neutikkurin nýttur í samfelagsvísindi eins og í hugvísindi.

Kvantitativur arbeiðsháttur snýr seg um at rokna ella telja og savna inn tilfar (data), t.d. spurnabløð um t.d. inntøkuviðurskifti hjá einum bólki í sam­felagnum, sum síðan verða viðgjørd hagfrøðiliga. Tann kvantativi arbeiðs­hátturin gevur grundarlag fyri at kunna gera almennar niður­støður. Eyg­leiðingar eru dømi um kvalitativan arbeiðshátt. Vit eygleiða sosialar gongdir, t.d. aktivitetin, interaktiónina og samspæl millum næmingar í einum skúlaflokki, vit kunnu eisini eygleiða normar og virði í einum sam­felagsbólki.

Komparativur arbeiðsháttur: komparation merkir ”samanbering”. Vit bera saman ymisk mál ella hendingar, t.d. politiskar skipanir í tveimum londum ella ymiskar mentanir. Endamálið er at skilja eitthvørt sam­felagsligt fyribrigdi betur við at síggja hesar hendingar ella mál/”cases”/ borið saman við líknandi mál við at síggja líkskap og munir. Komparativi arbeiðshátturin nýtir bæði kvalitativan (t.d. saman­bering av tekstum) og kvantitativan arbeiðshátt (t.d. samanbering av hagtølum).

Tilfarsskrá

Bertelsen, Lisbeth Haulrig: AT og elementær videnskabteori. 2014.

Ebdrup, Niels: Hvad er videnskaplig metode? Videnskab. 3. marts 2015.

Fink, Hans: Fag og fagsamarbejde i gymnasiet. Í Almen studieforberedelse. Red. Mogens Hansen (Gyldendal 2005).

Fuglesang, Lars, Poul B Olsen: Introduktion. Í Videnskabsteori i samfundsvidenskaberne. (RUC 2007).

Henriksen, Per, Vibeke Allerup Petersen: Metodebogen. (Columbus 2018).

Pedersen, Ole, Peter M Lauritzen, Ole Pedersen. Jesper Rasmussen, Steffen Brunn Christensen og Anja S Søndergaard. Videnskabsteori. Frederikshavn Gymnasium og HF kursus. 2009.

Rangvis, Mads o.a.: Vidensmønstre. Basal videnskabsteori. (Systime 2018).

Steen, Uffe: Videnskabsteori i gymnasiet. Gymnasieskolen. 23. Jan. 2017.

Thuren Torsten: Videnskabsteori for begyndere. (Rosinante 2012).

Vestergård, Gunver Lystbæk: Hvad er videnskab? 27. August 2010. Videnskab.dk.

Work, Hans Henning: Videnskabsteori i gymnasiet – et paradoks. Gymnasieskoen 3. nov. 2009.

Fylgiskjal nr. 1

Fylgiskjal nr. 2

Fylgiskjal nr. 3

Vit skilja betur ein tekst, um vit hava lisið hann fleiri ferðir, enn um vit bert hava lisið hann eina ferð. Hetta er júst, tí vit gjølla hava skilt og tikið við allar smálutir í tulkingini av heildini, samstundis, sum vit hava tulkað heildina í ljósinum av smálutunum í tekstinum. Myndilin er grundaður á hugtakið ”forforståelse”, t.v.s. forfatan. Vit hava øll eina forfatan av t.d. einum teksti/skaldsøgu, og við at nýta hermeneutiska spiralin kunnu vit ofta siga, um henda forfatan er sonn ella ósonn.

Fylgiskjal nr. 4

Fylgiskjal nr. 5

Fylgiskjal nr. 6